تحقیق درباره صنایع دستی

روز جهانی صنایع دستی دهم ژوئن برابر با ۲۰ خرداد است. صنایع دستی ایران نمادی از فرهنگ و تمدن کشور بوده و توسعه آن‌ها با رشد گردشگری رابطه مستقیم دارد.

صنایع دستی ایران از شاخص ترین صنایع هنری است که ریشه‌های عمیقی در فرهنگ و تاریخ این سرزمین دارد. صنایع دستی ایران از نظر تنوع دارای حیطه گسترده‌ای است و در بین تمام کشورهای دنیا در صدر قرار دارد. در مورد تعریف صنایع دستی نظرات مختلفی ارائه شده است؛ اما اگر بخواهیم یک تعریف خاص و کوتاه از صنایع دستی ارائه دهیم می‌توان گفت که صنایع دستی بخشی از هنرهای سنتی است که حقیقت متعالی هنر را با فنون و مهارت‌های صنعتی متناسب، آمیخته و با قالب تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی عرضه کرده است.

دارای صنایع دستی کهن بسیاری است. وسعت و گستردگی این شاخه‌ها، قابل تقسیم به زیرشاخه‌های متعددی است که نشان از گوناگونی و بالندگی سطح هنرهای سنتی و ریشه داشتن آن در تاریخ غنی ایران دارد. به این ترتیب شکل آشنایی و شناخت صحیح صنایع دستی کشور ایران و درک جایگاه و موقعیت آن و همچنین بررسی سیر تحول این صنایع از گذشته تابه‌حال، امری حیاتی و ضروری در حفظ و ادامه روند توسعه این هنر است.

تاریخچه صنایع دستی در ایران

سابقه صنایع دستی در ایران به گذشته‌های دور یعنی زمانی که انسان شروع به استفاده از سنگ برای رفع نیازهای خود کرد باز می‌گردد. این صنایع دارای قدمتی چندین‌هزار ساله هستند و ریشه‌های آن‌ها را باید در کنار سکونتگاه‌ها و آثار به‌جای مانده از ساکنان اولیه فلات ایران جستجو کرد. ایران در دوره باستان خود دارای صنایع دستی بسیاری بود که باقی‌مانده بسیاری از آن‌ها در موزه‌ها و حفاری‌های باستان‌شناسی به دست آمده است. در ایران پس از اسلام نیز از دوره سامانیان تا پایان دوره سلجوقیان صنایع دستی ایران پیوسته با تلفیق با اصول اسلامی بخش عظیمی از شاهکارهای هنر و معماری ایران را به خود اختصاص داده است.

نگاهی به سیر تحول صنایع دستی در این بازه زمانی را می‌توان از بین متون تاریخی کهن ایران به دست آورد. طبیعی است که شرایط اجتماعی و سیاسی هر دوره تاریخی و سیاست‌گزاری‌های آن بر روند رشد یا رکود صنایع دستی موثر است. برای مثال، از لابلای متون کتاب‌های مسعودی و بیهقی می‌توان به این نتیجه رسید که هنرهای مربوط به جواهر و مرصع در دوره‌های باستانی ایران تا پایان عصر غزنوی بسیار اهمیت داشت واین نوع صنعت دست، این پیشرفت را به‌دلیل حمایت پادشاهان از این صنعت و اهمیتی که برای جواهرت قایل بودند کسب کرده بود‌.

نگاهی به متون تاریخی نشان می‌دهد که در این دوره‌ها صنف جواهرساز از جایگاه اجتماعی خاصی نیز برخوردار بودند، چراکه صنعت تزیین جواهر و مرصع برای تزیین جواهرات، وسایل جنگی مثل شمشیر و حتی کمربند و... مورد استفاده قرار می‌گرفت. این رونق در دوره‌های بعد نیز دیده می‌شود.

هنر ساخت جواهرات زینتی دوره هخامنشی

در سفرنامه سانسون اهمیت مهرساز و جایگاه آن در حاکمیت صفوی را می‌توان به وضوح دید. از طرفی نگاهی به متون تاریخی نشان می‌دهد که با گسترش اسلام و فقه اسلامی و احکام مختلف، هنرهای مربوط به ساخت ساز و صورتگری نزول پیدا کرد و حتی در دوره‌هایی از تاریخ با شکل‌گیری گروه‌های فتوت، کار این اصناف تا حدی مکروه و گاهی حرام اعلام شد و این امر بر رکود این نوع از صنایع دستی تاثیرگذار بود. متون تاریخی دوره ایلخانان مغول نشان می‌دهد که خواجه رشید‌الدین فضل الله همدانی به‌دلیل دوری کردن ایرانیان از تصویرگری، برای تصویرگری کتاب خود در ربع رشیدی از نقاشان چینی استفاده کرده است.

دوره قاجار را می‌توان دوره اوج و فترت صنایع دستی به‌صورت هم‌زمان دانست. در این دوره از یک سو با ارتباط گرفتن ایران با غرب زمینه ورود بسیاری از کالاهای خارجی در ایران فراهم شد و به این شکل تا حدودی صنایع دستی ایران کم رونق شد و از سوی دیگر صنایع دستی و اصناف جدیدی در ایران مثل صنعت حلبی سازی و عبابافی شکل گرفت و رونق پیدا کرد.

جایگاه صنایع دستی

صنایع دستی ترکیبی از هنر و صنعت هستند که در قالب حوزه ای مستقل و بومی مطرح می‌شوند. این صنایع، تا حد بسیاری بیانگر فرهنگ و صنعت مردمان و استعدادها و مهارت‌های آن‌ها است. صنایع دستی تولید شده محصول اندیشه، احساس و دست تولید کننده است. بنابراین این صنایع را می‌توان بازتابی از تاریخ و تمدن و آیینه تمام‌نمای ذهن و ذوق و هنر هر منطقه دانست. صنایع دستی که به هنرهای صناعی هم می‌تواند نام برده شود دارای ویژگی‌های خاص خود است.

صنایع دستی تولیدات ملی و غیروابسته محسوب می‌شوند و قابلیت ایجاد و توسعه در تمام مناطق کشور از جمله شهر، روستا و عشایر را دارند. این صنایع به مواد اولیه، دسترسی آسان دارند و به ابزار کاری مختصر برای کار نیاز دارند.

عکس: داوود اسدالله‌وش مسجدفریومد خراسان

صنایع دستی نیاز به سرمایه‌گذاری مالی سنگینی ندارند و در زمینه محیط زیستی هیچ‌گونه اثر مخربی ندارند. از امتیازات ویژه این صنایع قابلیت بسترسازی در صنعت گردشگری و ایجاد درآمد مکمل و قدرت اشتغال‌زایی است. این صنایع داخلی اگر مورد حمایت قرار گرفته و سرمایه‌گذاری صحیحی روی آن‌ها صورت گیرد، درآمد بیشتری خواهند داشت و طبیعی است که رشد و افزایش تولید در این زمینه تاثیر مستقیم بر درآمد سرانه کشور خواهد داشت. بدیهی است که با بسترسازی و توسعه سرمایه‌گذاری در این زمینه، نرخ اشتغال نیز افزایش می‌یابد و به همان میزان، آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی کم می‌شوند.

ارتباط صنایع دستی و گردشگری

تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جهان در سده‌های اخیر به‌خصوص در زمینه افزایش جمعیت، گسترش شهرنشینی و توسعه راههای ارتباطی، افزایش اوقات فراغت و بهبود رفاه اجتماعی منجر به توسعه‌ی گردشگری شده است. تنوع اقلیمی، فرهنگی، تاریخی و هنری در ایران سبب می‌شود که جاذبه‌های فراوانی برای جذب گردشگران داشته باشد. اما طبیعی است که چنین چیزی بدون برنامه‌ریزی و مدیریت و شناسایی عوامل توسعه آن امکان‌پذیر نخواهد بود.

عکس: احسان امینی

جهانگردی معمولا به قصد تفریح یا تجارت انجام می‌شود اما بدون شک نمی‌توان تبادلات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی آن را نادیده گرفت. مطابق پیش‌نویس سازمان جهانگردی، طرح‌های توسعه گردشگری و زیربنایی باید ابعاد هنری، اجتماعی و فرهنگی، چشم‌اندازهای طبیعی، ویژگیهای تنوع زیستی و بافت مکانهای میراث را در نظر بگیرند. باید به استفاده از محصولات محلی اولویت دهند و سبک معماری محلی و سنت‌های بومی را مد نظر قرار دهند. در این پیش‌نویس صنایع دستی جزی شاخه جاذبه‌های فرهنگی مادی گردشگری برشمرده شده است. بدین شکل کشورهایی که گردشگر بیشتری را جذب کنند ارزش صنایع دستی بیشتری نسبت به دیگر کشورها دارند.

طبیعی است که بیشتر صنایع دستی ایران در جوامع محلی و روستایی تولید می‌شود و فرهنگ، طبیعت و اقلیم منطقه نقش مستقیم در تعیین نوع این تولیدات دارد. بنابراین ایجاد فرصت‌های شغلی در این زمینه سبب تقویت و رونق این پدیده خواهد بود. در ایران توسعه گردشگری به‌خصوص در روستاها سبب توانمندی مردم محلی و تنوع‌بخشی به اقتصاد از طریق رونق صنایع دستی و بومی و محلی با سایر بخش‌های اقتصادی می‌شود. صنایع دستی در روستاها با کیفیت و کمیت بیشتری ارائه می‌شوند. گردشگری روستایی را می‌توان مردمی‌ترین نوع گردشگری از لحاظ ارائه صنایع بومی نامید زیرا این صنعت از یک طرف به رشد اقتصادی و تنوع فعالیتهای روستایی و از طرف دیگر با جذب نیروی انسانی و ایجاد صنایع دستی به درآمدزایی ساکنان روستاها کمک می‌کند و فرصتی برای توسعه همه جانبه فراهم می‌کند.

گردشگری روستایی بیشتر بر اساس فرار از زندگی پرهیاهوی شهری و ماشینی و روی آوردن به طبیعت و زندگی طبیعی شکل گرفت و سپس تبدیل به ابزاری برای افزایش اشتغال و بهبود کیفیت زندگی و افزایش رفاه اقتصادی و امکانات اجتماعی شد. امروزه گردشگری بر توسعه صنایع دستی در جاهای مختلف ایران تاثیر مثبت گذاشته است و این دو در یک رابطه مستقیم قرار گرفته‌اند به طوری‌که با افزایش و توسعه گردشگری، بر میزان افزایش ارائه صنایع دستی و معرفی و افزایش درآمد در این زمینه نیز روند رو به رشد دارد. این روند بویژه در روستاهای ایران ملموس‌تر است به‌طوری که جذب توریسم و افزایش آن منجر به ایجاد زمینه برای کارآفرینی و رشد صنایع دستی شده است.

با توجه به پیش‌بینی تعداد یک میلیارد و ششصد میلیون نفر گردشگر بین‌المللی تا سال ۲۰۲۰ میلادی و درآمدهای پیش‌بینی شده حاصل از آن که البته در صورت وجود شرایط مناسب میسر می‌شود، به روشنی می‌توان پی به اهمیت توجه به بازاریابی، طراحی محصول گردشگری و تبلیغ صنایع دستی ارزش ميراث فرهنگی توسط جوامع و کسب بهره‌ي اقتصادي و اجتماعي از طريق صنايع خالق امکان‌پذير است.

هم‌اكنون كشورهای حوزه جنوب شرقی آسیا و كشورهايی همچون چين، كره شمالی و جنوبی، ژاپن، هندوستان، مكزيک، پرو و كشورهايي ديگر از اين دست، از چند دهه پيش سرمايه‌گذاری‌های بزرگی را در زمينه جذب گردشگر خارجی با تأكيد بر هنرهای سنتی و صنايع دستی محلی و بومی خود آغاز كرده‌اند، كه هم‌اكنون به مرحله بازدهی مثبت و درآمدزايی رسيده‌اند.

کرونا خسارتی بالغ بر ۱۹۵۰ میلیارد تومان به صنایع دستی وارد کرده است.

البته در طی چند ماه گذشته صنایع دستی نیز از آسیب کرونا در امان نمانده و طبق گفته مدیرکل حمایت از تولید صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی،‌ گردشگری و صنایع دستی کشور خسارتی در حدود ۱۹۵۰ میلیارد تومان به این بخش وارد شده است که بیش از ۲ میلیارد و ۹۳۰میلیون تومان سهم کسب و کارهای تهران در زمینه صنایع دستی است. ازاین‌رو طبق مصوبات دولت قرار است تا در قالب تسهیلات به فعالان حوزه صنایع دستی خدماتی ارائه شود که مجدداً کارگاه‌های تولیدی فعال شوند. در غیر این صورت کرونا قطعا ضررهای جبران‌ناپذیری بر پیکر این صنعت وارد خواهد کرد.

روز دهم ژوئن روز جهانی صنایع دستی است. این روز به بهانه پاسداشت صنایع دستی در جهان نام‌گذاری شده است و در این روز در سراسر دنیا برنامه‌های خاصی برای پاسداشت این هنر فرهنگی و اقتصادی برگزار می‌شود.

---

ارائه شده توسط : حسین ایزدی

در وب سایت : جم نما