مقاله آبهاي زير زميني حوزه بلغور - مقاله

آبهاي زيرزميني حوزه بلغور

5-1- مقدمه

مشكل آب آشاميدني و قابل شرب در بسياري از مناطق كشورمان و حتي برخي زير حوضه هاي آبخيز، هنوز حل نشده و اين مهم به قوت خود باقي مانده است كه به مرور زمان نيز بحراني مي شود. هنوز هم در تعداد زيادي از شهرها و روستاهاي كشور، آب با كيفيت نامطلوب و حتي در مواردي آبهاي آلوده مورد استفاده قرار مي گيرد. در بسياري از مناطق روستايي ،‌گورستان در مركز يا در مجاورت روستا واقع شده و آب آشاميدني مردم از طريق چاههاي دستي محفور در چند متري گورستان تامين مي شود. اين مسايل در برخي موارد، مشكلات عديده اي را در خصوص وضعيت اجتماعي – رفاهي اهالي منطقه و ساختار آن فراهم آورده است.

مقاله آبهاي زير زميني حوزه بلغور

به منظور غلبه بر تمامي مشكلات و كمبودهاي موجود يك سري اقداماتي لازم است كه خوشبختانه اين معضلات به آساني قابل رفع مي باشد. در حال حاضر و براي سال هاي آتي، محدوديت دسترسي به آب، در مناطق خشك و نيمه خشك و حتي مرطوب وجود دارد. مسلما” مساله تامين آب در زير حوضه هاي خشك و نيمه خشك داراي جوامع روستايي كه كمبود آن به اقليم منطقه (بارش جوي كم و پراكنده و نرخ تبخير و تعرق بالا) بستگي دارد در صورت عدم چاره انديشي و جامع عمل پوشاندن به آن به صورت مشكلي بزرگ باقي مي ماند.

مطالعات آب زيرزميني به منظور ارزيابي هيدروژئولوژيكي زيرحوضه ها، شناخت كمي و كيفي پتانسيل منابع آبي سازندهاي سخت درز و شكافدار (كارستي)، بررسي كمي و كيفي آب زيرزميني، تعيين حجم تخليه متوسط سالانه منابع آبي حوزه و يا زيرحوزه ها صورت مي گيرد. در اين گزارش، بررسي كيفيت و كميت آب زيرزميني حوزه آبخيز بلغور مشهد مورد بررسي قرار گرفته است.

در اين گزارش، ابتدا با شناخت مقدماتي حوزه آبخيز مورد نظر و تبادل نظر كارشناسان گروههاي مطالعاتي ديگر ، اطلاعات اوليه حاصل گرديده است. سپس عمليات ميداني در حوزه مربوطه به منظور شناخت بهتر حوزه ، بررسي پتانسيل سطح الارضي و تحت الارضي منابع آب ، سرعت عمل در آماربرداري تكميلي منابع آب زيرزميني (چاه ، چشمه ، قنات) انجام گرفته است.

گزارش كيفيت آب زيرزميني حوزه آبخيز بلغور شهر مشهد ضمن جمع آوري آمار و اطلاعات و گزارش هاي موجود و همچنين اخذ اطلاعات از گروه هاي مطالعاتي ديگر مشاور باتوجه به شرح خدمات موجود تهيه و تدوين شده است. آمار گرفته شده به شرح زير است:

نقشه توپوگرافي شامل موقعيت زير حوزه ها، شبكه آبراهه ها، راههاي دستيابي و مناطق روستايي حوزه هاي مطالعاتي.

نقشه هاي زمين شناسي و نفوذپذيري حوضه ها (تهيه شده در سيستم گزارش زمين شناسي و ژئومرفولوژي حوضه هاي مورد مطالعه.

5-3- موقعيت جغرافيايي منطقه مورد مطالعه

حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد با مساحت هكتار ، در حوزه آبريز قره قوم (يكي از حوزه هاي ششگانه استان خراسان) و شمال شرق شهرستان مشهد واقع شده است . از نظر موقعيت جغرافيايي ، حوزه آبخيز بلغور در محدوده تا طول شرقي و تا عرض شمالي و همچنين تا طول شرقي و تا عرض شمالي (برحسب X , , Y ) واقع شده است. روستاي بلغور آبادي بزرگ و مهم منطقه است كه در غرب حوضه قرار دارد. راه دستيابي به منطقه مورد مطالعه از طريق جاده اصلي آسفالته مشهد مارشك مي باشد. (شكل 1 و 2)

شكل 1

موقعيت جغرافيايي حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد در استان خراسان

شكل 2

راههاي دستيابي و زيرحوزه هاي حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد و شبكه

آبراهه هاي اصلي آن

آماربرداري تكميلي در بازديدهاي محلي با كمك يكي از اهالي حوزه منطقه (جهت نشان دادن چاه ، جشمه) در دو مرحله به دليل جاري شدن سيل و بسته شدن برخي چشمه ها انجام گرفته است. (تاريخ آماربرداري در قست عنوان جدول پيوست درج شده است) آمار و اطلاعات منابع مذكور مطابق جدول پيوست تهيه و در اختيار واحد به منظور پلات نقشه منابع اب قرار داده شده است.

موقعيت دقيق منابع آب توسط دستگاه مختصات ياب جغرافيايي ( G P S ) صورت گرفته است. آماربرداري كيفي منابع آب موجود زيرحوزه ها نيز بيشتر معطوف به چشمه ها و چاههايي است كه با توجه به قضاوت كارشناسي، احتمال آلودگي هاي ناشي از منابع مختلف وجود داشته است. اين نمونه ها حداكثر ظرف 24 ساعت جهت آناليز شيميايي يون هاي غالب به آزمايشگاه انتقال يافته است. نتايج آناليز كاتيون و آنيون هاي غالب به لحاظ مصارف شرب و كشاورزي و همچنين تيپ آب ، با اسفتاده از دياگرام هاي شولر، و يكلوكس و استيف مورد بررسي قرار گرفته است.

تهيه نقشه منابع آب محدوده هاي مطالعاتي از اهميت زيادي برخوردار است. زيرا در مراحل عمليات اجرايي سازه ها،‌ نياز به شناخت و انتخاب چشمه ها جهت تامين حجم آب مصرفي ضروري مي باشد. به عبارت ديگر، در صورت نياز به آب جهت اجراي پروژه هاي تصويب شده به كمك نقشه منابع آب مي توان به حجم آب مصرفي دست يافت. موقعيت دقيق منابع آبي شناسايي شده در شكل 3 مشخص مي باشد.

شكل 3

پراكندگي و موقعيت منابع آب حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد (چشمه و چاه) كه بر روي نقشه پايه حاوي زيرحوزه ها و شبكه آبراهه ها پلات شده است

5-4-1- چاه

از آنجائي كه ضخامت رسوبات آبرفتي حوزه بلغور (به غير از محدوده خود روستا) چندان زياد نيست، عمده چاه هاي بهره برداري از نوع كم عمق مي باشد. از طرفي به علت حجم كم ذخيره آب در مخازن آبرفتي استحصال آن عمدتا” از طريق موتورهاي برقي كوچك و بعضا” ديزلي صورت مي گيرد. بهره برداري منابع آب از طريق چنين چاه هايي نامنظم (چند ساعت در روز) است. در واقع اين گونه چاه هاي بهره برداري، نقش زهكش آب موجود در منافذ و خلل و فرج رسوبات آبرفتي را بر عهده دارد كه بعضا” توسط نيروي موتور به سطح انتقال يافته و مورد استفاده بخش كشاورزي و شرب قرار مي گيرد.

آماربرداري چاههاي شامل طول وعرض جغرافيايي ،‌ارتفاع ،‌نوع چاه ، نام مالك ، روستاي مجاور نوع مصرف عمق ،‌سطح آب (‌حتي المقدور )‌ ابدهي ، وضعيت بهره برداري از آب و غيره مي باشد.

حوزه آبخيز بلغور داراي 3 حلقه چاه كم عمق مي باشد كه برروي نقشه در شكل 3 پلات شده است . عمق اين چاهها كمتر از 10 متر است و بهره برداري از آنها به صورت نامنظم است . همچنين يك حلقه چاه از مجموع چاههاي حوزه جهت دامداري ( شمال شرق حوزه در دره آق چشمه )‌و بقيه جهت مصارف عمومي و كشاورزي مورد بهره برداري قرار مي گيرد . مشخصات و آمار تكميلي چاههاي بهره برداري حوزه مطالعاتي بلغور در قسمت پيوست آورده شده است .

بدليل كوهستاني بودن وهمچنين ساختار زمين شناسي منطقه ، چشمه هاي نشتي ، ‌زهكشي (‌عمدتا از طريق بستر آبراهه ها و رودخانه اصلي )‌و غيره وجود دارد .آماربردراي چشمه ها شامل طول وعرض جغرافيايي ،‌ارتفاع چشمه نوع چشمه نام مالك (‌در برخي موارد) ‌روستا يا عارضه زمين شناسي مجاور آن نوع مصرف آبدهي وضعيت چشمه و غيره مي باشد.

در حوزه آبخيز بلغور 34 دهنه چشمه (‌با دبي 7-0.1 ليتر در ثانيه )‌شناسايي و

پراكندگي و موقعيت آنها برروي نقشه منابع آب ارائه شده است . (‌شكل 3)‌آمار و اطلاعات انوع چشمه به همراه ساير مشخصات مزبور در جدول قسمت پيوست درج شده است .

آبدهي چشمه ها حوزه آبرفتي ( از نوع زهكشي و نشتي ) و سازندي با دبي متغير مي باشد . آبدهي چشمه ها در فصل بهار و به خصوص ماههاي فروردين و ارديبهشت زياد و در فصل بهار ، زياد و به مرور كم مي شود.

از اين رو اكثر چشمه ها به خصوص چشمه هاي آبرفتي زهكشي و نشتي در فصل تابستان كم آب و يا خشك مي شوند. از آنجايي كه اكثر چشمه هاي موجود دراين حوزه دبي متغير دارند و در فصل تابستان كم آب و يا خشك مي شوند. از آنجايي كه اكثر چشمه هاي موجود دراين حوزه دبي متغير دارند و در فصل تابستان كم آب و يا خشك مي شوند ،دربرآورد دبي چشمه ها سعي شده است كه اين دبي برآوردي كمتر از ميزان آبدهي فعلي چشمه ها باشد. ( نمونه برداري در فصل تابستان صورت گرفته است) .

5-4-3- قنات

حوزه آبخيز بغور مشهد بدليل قرار گرفتن در ميان كوههاي مرتفع ،‌حوزه اي كوهستاني با دره هاي بستر و .شكل مي باشد و بدليل جوان بودن حوزه رسوبات آبرفتي كمتر در كف آبراهه ها بر جاي گذاشته شده اند به همين دليل هيچ نوع قناتي در حوزه مشاهده نشد و آماربرداري منابع آبي بيشتر معطوف به چشمه ها و چاههاي محدوده مطالعاتي گرديد.

5-5- بررسي كمي منابع آب زيرزميني

بررسيهاي كمي منابع آب زيرزميني معمولا مبتني بر آخرين آمار و اطلاعات اين منابع مي باشد دراين بررسيها ، علاوه بر تعيين مقادير تخليه منابع آب (‌از طريق چاه ، چشمه )‌نقشه هاي هم پتانسيل (‌تراز آب زيرزميني )‌، هم عمق سطح آب زيرزميني هم نوسانات سطح آب زيرزميني (‌هم افت )‌،‌هيدروگراف چاههاي پيرومتري و در نهايت هيدروگراف واحد دشت و پهنه هاي آبرفتي مورد بررسي قرار مي گيرد.

بررسي كمي آب زيرزميني از طريق نقشه هاي مذكور نياز به مقادير اندازه گيري ماهانه سطح آب زيرزميني چاههاي موجود در شبكه پيرومتري و تاحدي چاههاي بهره برداري دارد.

از آنجائيكه حوزه آبخيز بلغور به دليل كوهستاني بودن ، فاقد دشتهاي ميان كوهي كوچك و همچنين پهنه هاي آبرفتي واجد اين آمار واطلاعات مي باشد ، در مبحث بررسيهاي كمي منابع آب زيرزميني ،‌تنها به ميزان برداشت و تخليه متوسط سالانه چشمه هاي و چاههاي اكتفا مي گردد.

5-5-1- چاه

حوزه آبخيز بلغور در برگيرندهء‌3 حلقه چاه كم عمق مي باشد . بهره برداري از طريق چاه عمدتا جهت مصارف كشاورزي و دامداري صورت مي گيرد . برخي مشخصات چاهها و همچنين ميزان تخليه متوسط سالانه آنها در جدول (1)‌ارائه شده است . به طور كلي برآورد تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني از طريق 3 حلقه چاه كم عمق ( با 2190 ساعت كاركرد در سال )‌ در حدود 6254.64 متر مكعب مي باشد.

جدول شماره 1.

تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني چاههاي بهره برداري (‌متر مكعب

رديف	نوع چاه	نام مالك		متوسط تخليه سالانه
1	كم عمق	رضواني	76/0	28/1997
2	كم عمق	شهيدي	62/0	36/1629
3	كم عمق	قوتي	1	2628
جمع كل			38/2	64/6254

براساس آمار برداري تكميلي منابع آب حوزه آبخيز بلغور در برگيرنده 35 دهنه چشمه داير مي باشد (شكل 3) . دبي خروجي چشمه ها عمدتا” جهت مصارف كشاورزي بعضا” شرب و دامداري مورد استفاده قرار مي گيرد. به طور كلي ، تخليه متوسط سالانه چشمه هاي اين حوزه با مجموع دبي لحظه اي 25/96 ليتر بر ثانيه برابر با 3035340 مترمكعب مي باشد. مزان تخليه متوسط سالانه چشمه ها در جدول پيوست آورده شده است. مطابق جدول پيوست، برآورد تخليه متوسط سالانه منابع اب زيرزميني 25 دهنه .

چشمه ، در حدود 03/3 ميليون مترمكعب مي باشد . همچنين متوسط دبي لحظه اي حداكثر و حداقل چشمه هاي موجود در حوزة آبخيز بلغور به ترتيب برابر با 4/14 ليتر در ثانيه و 07/0 ليتر در ثانيه مي باشد.

5-6- تخليه متوسط سالانه منابع آبي زيرحوزه هاي حوزه بلغور

به طور كلي ، تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني محدوده مورد نظر از طريق چشمه ها در حدود 5/3 ميليون مترمكعب مي باشد. در ادامه باتوجه به نقشه فيزيوگرافي حوزه، تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني زير حوزه ها مورد بررسي قرار مي گيرد. حجم متوسط تخليه سالانه زير حوزه هاي واجد چشمه به عنوان دبي پايه (يا دبي جريان) در مطالعات هيدرولوژي نيز منظور مي شود. لازم به توضيح است كه در ادامه، تنها زير حوزه هاي داراي تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني مورد بررسي قرار مي گيرد. به عبارت ديگر، زير حوزه هاي ، B’2 B’8 محدوده مورد نظر فاقد تخليه سالانه منابع آب زيرزميني از طريق چشمه مي باشد.

اين زيرحوزه داراي سه دهنه چشمه (چشمه قوتي، اينچه و قوره قت)، با دبي برآوردي 1 تا 2 ليتر در ثانيه و تخليه متوسط سالانه حدود 126144 مترمكعب مي باشد. بهره برداري از اين چشمه ها عمدتا” جهت شرب دامهاي منطقه ساري ميدان صورت مي گيرد.

اين زيرحوزه شامل چشمه هاي آق چشمه و دهنه آق جشمه ميباشد. متوسط تخليه سالانه اين چشمه ها با دبي مجموع لحظه اي 5 ليتر در ثانيه برابر با 153792 مترمكعب ميباشد. دبي خروجي چشمه هاي مذكور جهت مصرف دامداري عشاير منطقه آق چشمه و زوپيره زن بكار ميرود. اين مناطق بيشتر در فصل بهار و تابستان به صورت سكونتگاه موقت است. در غير اين صورت، پس از مدتي جريان از طريق بستر آبراهه نفوذ مينمايد.

اين زيرحوزه شامل چشمه هاي زوپيره زن يك ، دو و سه مي باشد. متوسط تخليه سالانه اين چشمه ها با دبي مجموع لحظه اي 5/6 ليتر درثانيه برابر با 204984 مترمكعب ميباشد و بهره برداري از اين چشمه ها عمدتا” جهت كشاورزي باغات محدوده دره زوپيره زن صورت مي گيرد.

اين زير حوزه به همراه زيرحوزه در برگيرنده چشمه هاي فراواني مي باشد. هفت چشمه (شورچه، دوغين، عشق آباد ، زلزله زار يك و دو ، شافعي و چوقر چشمه) با دبي مجموع لحظه اي 8/12 ليتر در ثانيه متوسط تخليه سالانه اي برابر با 8/403660 مترمكعب را دارا مي باشد. از آنجايي كه محدوده چشمه هاي زلزله زار يك و دو تكتونيزه و گسله مي باشد اين دو چشمه از نوع گسلي مي باشند.

چشمه عشق آباد بعلت قرار گرفتن در كف رودخانه بصورت چشمه زهكش مي باشد اما در دامنه آهكهاي مزدوران قرار گرفته است كه ميتواند يك چشمه آهكي و سازندي تلقي شود. بقيه چشمه ها نيز بصورت آبرفتي و نشتي مي باشند. بهره برداري از اين چشمه ها جهت مصارف كشاورزي و شرب مي باشد.

اين زيرحوزه تنها داراي چشمه خوجه قورقوري است. متوسط تخليه سالانه اين چشمه با دبي 6/1 ليتر در ثانيه برابر با 6/50457 مترمكعب مي باشد. دبي خروجي اين چشمه جهت مصرف كشاورزي آن هم در فصل بهار و اوايل تابستان به كار مي رود. در غير اين صورت پس از مدتي جريان از طريق بستر آبراهه نفوذ مي نمايد.

اين زيرحوزه غيرمستقل در برگيرنده دو چشمه خوجه دو و سه است كه در مجاورت گسل روستاي بلغور قرار گرفته اند. اين دو چشمه در مجموع دبي لحظه اي برابر با 5 ليتر در ثانيه دارند كه متوسط تخليه سالانه آنها 157680 مترمكعب است. از آنجائي كه محدوده اين چشمه ها به صورت توده لغزشي شناخت نوع چشمه و مكانيزم تشكيل آنها ميسر نمي باشد. بهره برداري از اين چشمه ها عموما” جهت مصارف كشاورزي و دامداري صورت مي گيرد.

اين زيرحوزه در محدوده كوههاهي قاراقاش قرار دارد و داراي سه چشمه قاراقاش يك و دو و سه مي باشد. با توجه به بازديد صحرايي اين ناحيه و از طرفي ، اختلاف ارتفاع خروجي چشمه و زمين هاي هموار و مستعد كشاورزي واقع در زيرحوزه مستقل و (محدوده روستاي بلغور) آب اين چشمه ها به وسيله لوله هاي مخصوصي مستقل و مورد بهره برداري قرار مي گيرد. متوسط تخليه سالانه اين چشمه ها با دبي مجموع لحظه اي 102 ليتر در ثانيه برابر با 2/37843 مترمكعب مي باشد. دبي خروجي اين چشمه ها جهت مصارف شرب و بهداشت و كشاورزي روستاي بلغور مي باشد.

B 1

اين زيرحوزه مستقل در بر گيرنده چشمه هاي زيادي از نوع نشتي است كه عمدتا” در مجاورت روستاي بلغور ظهور يافته اند. با توجه به رخنمون سازند شوريجه در محدودوه حضور اين چشمه ها ميتوان گفت كه آب زيرزميني ذخيره سازي شوريجه، در حال تعادل هيدروليكي با آبرفت هاي اين زيرحوزه بوده و به صورت نشت در سطح خارج مي گردد. ولي رخنمون واحدهاي زمين شناسي شوريجه (شيل ، سيلت ، استن و كنگلومرا) از پتانسيل آبدهي اين سازند به صورت ظهور چشمه هاي بيشتر در اين ناحيه كاسته است .

متوسط تخليه سالانه اين زيرحوزه با مجموع دبي لحظه اي چشمه هاي نه گانه (فرنگي يك، دو و سه ، رحيمي ، اوليوتان ، دويه چشمه ، بذر چشمه ، خجسته و آغشته) حدود 58/49 ليتر در ثانيه برابر با 1563555 مترمكعب مي باشد. دبي خروجي اين چشمه ها به مصرف كشاورزي ، بهداشت ، شرب و دامداري روستاي بلغور مي رسد.

---

ارائه شده توسط : حسین ایزدی

در وب سایت : جم نما