هر جهان اجتماعی تا زمانی که از طریق

شاه انوشیروان به موسم دی / رفت بیرون ز شهر بهر شکار / در سر راه دید مزرعه‌ای / که در آن بود مردم بسیار / اندر آن دشت پیرمردی دید / که گذشته است عمر او ز نود / دانه جوز در زمین می‌کاشت / که به فصل بهار سبز شود / گفت کسری به پیرمرد حریص / که چرا حرص می‌زنی چندین؟ / پای‌های تو بر لب گور است / تو کنون جوز می‌کنی به زمین/ مرد دهقان به شاه کسری گفت / مردم از کاشتن زیان نبرند / دگران کاشتند و ما خوردیم / ما بکاریم و دیگران بخورند
ملک الشعرا بهار
یکی از جامعه شناسان به پرسش بالا این گونه پاسخ می‌دهد که سهم مردگان در ساختن جهان اجتماعی بیشتر از سهم زندگان است؛ یعنی سهم پیشینیان ما در ساختن جهان اجتماعی بیشتر از ماست. همچنان که سهم ما در ساختن جهان آیندگان بیش از آنهاست. شما چه فکر می‌کنید؟ کلاس درس خود را در نظر بگیرید و سهم خودتان، معاصران و پیشینیان را در شکل گیری آن، شناسایی کنید. سهم کدام یک قابل انکار است؟

بخوانیم و بدانیم
زندگی اجتماعی به مثابه گفت‌وگو
تصور کنید وارد یک اتاق پذیرایی می‌شوید. دیر رسیده‌اید. وقتی که وارد می شوید، دیگران پیش از شما آمده‌اند و درگیر بحثی داغ هستند که نمی‌توانند آن را حتی برای چند لحظه متوقف کنند و به شما بگویند که موضوع چیست. بحث، پیش از آنکه هر یک از افراد به آنجا رسیده باشند، شروع شده است و بنابراین هیچ یک از حاضران واجد شرایط لازم نیست که بتواند به شما بگوید این بحث از چه مراحلی گذشته است. مدتی می‌نشینید و گوش می‌دهید بعد به این نتیجه می‌رسید که رشتۀ بحث را فرا گرفته‌اید؛ آنگاه شما هم وارد بحث می‌شوید و نظر خودتان را می‌گویید. کسی به شما پاسخ می‌دهد؛ شما هم پاسخ او را می‌دهید. کسی دیگربه دفاع از شما بر می‌خیزد و یکی دیگر به صف طرف مقابل شما می‌پیوندد ... . به هر صورت بحث پایان ناپذیر است. دیر وقت می‌شود و شما باید بروید، اما بحث و گفت‌وگو همچنان ادامه دارد.

تحلیل کنید (صفحهٔ ۴۰ کتاب درسی)

برابر مقررات، همراه داشتن جزوه و کتاب درسی در جلسۀ امتحان ممنوع است. فرصت‌ها و محدودیت‌های این ممنوعیت را تحلیل کنید.
فرصت‌ها: پیش‌بینی و برنامه ریزی برای کسب نمرهٔ بهتر، مطالعهٔ عمیق‌تر مطالب مربوطه، شناخت بهترِ توانمندی‌های علمی خود، بسط و گسترش عدالت علمی
محدودیت‌ها (تحدید‌ها): سختی فرایند امتحان، از دست دادن موقعیت برای کسب نمرهٔ بالاتر، بی اثر کردن مطالعهٔ سطحی

هر خانه‌ای نقشه‌ای دارد که یک معمار، آن را در قالب در و دیوار بنا می‌کند. بدون این اجزا، هیچ نقشه‌ای بر روی زمین تبدیل به خانۀ واقعی نمی‌شود. آیا یک خانه می‌تواند تنها از در، یا تنها از دیوار ساخته شده باشد؟ اگر صرفا از دیوار ساخته شده باشد، ورود و خروج به آن غیرممکن می‌شود و اگر همه‌اش در و پنجره باشد، امنیت و آرامش اهل خانه را تأمین نمی‌کند. اگر درها و دیوارها را فرصت‌ها و محدودیت‌های خانه فرض کنیم، هیچ خانه‌ای بدون این فرصت‌ها و محدودیت‌ها ممکن نمی‌شود. جهان اجتماعی نیز در قالب فرصت‌ها و محدودیت‌ها تحقق می‌یابد. منظور از فرصت‌ها و محدودیت‌های جهان اجتماعی چیست؟

بخوانیم و بدانیم
خداوند سبحان در قرآن کریم خانۀ عنکبوت را سست‌ترین خانه‌ها توصیف می‌کند (سورۀ عنکبوت آیۀ 41) تار عنکبوت محکم‌ترین مادۀ زیستی است که تاکنون شناخته شده است. تارهای ابریشمیِ سازندۀ خانۀ عنکبوت، از فولاد هم محکم‌ترند. یک تار بلند عنکبوت پیش از پاره شدن تا پنج برابر طول خود کشیده می‌شود. اگر یک عنکبوت، تاری به ضخامت انگشت شست می‌ساخت می‌توانست یک هواپیمای جمبوجت را به آسانی حمل کند. شکل خانۀ عنکبوت نیز شگفت انگیز و به شکل دایره‌های متحدالمرکزی است که با شعاعی به هم متصل شده‌اند و با چسبندگی خود توان به دام انداختن حشرات را دارند. با این حال چرا قرآن آن را سست‌ترین خانه‌ها توصیف کرده است؟ خانۀ عنکبوت و نه تارهای آن سست‌ترین خانه‌هاست؛ زیرا عنکبوت را نه از گرمای خورشید محافظت می‌کند و نه از سرمای زمستان. سایۀ کافی ایجاد نمی‌کند و در برابر باران، تند باد و خطر مهاجمان قادر به محافظت از او نیست. این خانه از دوستی و مهربانی نیز تهی است؛ در برخی عنکبو ‌ت‌ها جنس ماده، جنس نر را می‌کُشد. در برخی حالت‌ها عنکبوت ماده بی رحمانه بچه‌های خود را می‌خورد. وقتی بچه عنکبوت‌ها از تخم بیرون می‌آیند، خود را در یک مکان بسیار شلوغ، داخل کیسه تخم می‌بینند. این خواهرها و برادرها به خاطر غذا یا فضا باهم درگیر می‌شوند و یکدیگر را می‌کشند. خانه عنکبوت وحشی‌ترین خانه‌هاست که در آن خبری از پیوندهای خویشاوندی و عاطفی نیست. بدین ترتیب از مرغوب‌ترین مصالح و اشکال، سست‌ترین خانه بنا می‌شود. پروردگار، خلقت عنکبوت و خانه‌اش را مذمت نمی‌کند؛ بلکه از آن برای مقایسه استفاده می‌کند. خدا زندگی انسان‌هایی را که غیر خدا را به دوستی و سرپرستی می‌گیرند، همچون کسانی می‌داند که به خانهٔ سستی، همچون خانۀ عنکبوت پناه برده‌اند.

تأمّل کنید (صفحهٔ ۴۳ کتاب درسی)

فرصت‌ها و محدودیت‌های جهان اجتماعی به صورت حقوق و تکالیف افراد ظاهر می‌شوند. حقوق و تکالیف، به یکدیگر وابسته‌اند و هیچ کدام بدون دیگری محقق نمی‌شوند. برای شناخت عمیق‌تر فرصت‌ها و محدودیت‌های جهان اجتماعی، پاره‌ای از حقوق و تکالیف خود را به عنوان عضو خانواده نام ببرید.
فرصت‌ها: برخورداری از حمایت‌های خانواده، آموختن جامعه پذیری، آموزش نظم در رفتار و داشتن امنیت فکری
محدودیت‌ها (تحدید‌ها): کاهش آزادی، رعایت حدود دیگران و هنجارها، پاسخ‌گویی در مقابل تنبلی و کاستی‌ها، فرمانبرداری از بزرگ‌ترها و مقررات خانواده
سعدی در شعر زیر چه فرصت‌ها و محدودیت‌هایی را بر می‌شمارد؟

فرصت‌ها: حضور در فضای معنوی و الهی، گشایش ذهنی و دید اجتماعی، رشد مادّی و کسب شهرت به نیکنامی و خوش‌بیانی
محدودیت‌ها (تحدید‌ها): قطع رابطه با بسیاری از افراد، انجام کار برای دیگران، تحمل رنج و سختی و پرهیز از خواسته‌ها

جهان‌های اجتماعی را براساس فرهنگ آنها به دو نوع دنیوی و معنوی تقسیم می‌کنند:
نیز می‌گویند و منظور از آن، فرهنگی «فرهنگ سکولار» جهان دنیوی دارای فرهنگ دنیوی است. به فرهنگ دنیوی است که عقاید و ارزش‌های آن، مربوط به همین جهان است. در این فرهنگ، جهانِ دیگر انکار می‌شود یا در محدودهٔ منافعی که برای خواسته‌های این جهانیِ بشر دارد، پذیرفته می‌شود. جهانِ دنیوی همهٔ ظرفیت‌ها و استعدادهای انسان را در خدمت دنیا به کار می‌گیرد و ظرفیت‌ها و خواسته‌های معنوی انسان‌ها را به فراموشی می‌سپارد. جهانِ معنوی، فرهنگ معنوی دارد. این فرهنگ، هستی را فراتر از طبیعت می‌بیند و زندگی این جهان را در سایهٔ. حیات برتر، مقدّس و متعالی می‌گرداند. انسان در این فرهنگ از محدودهٔ مرزهای این جهان عبور کرده، چهره‌ای آسمانی و ملکوتی پیدا می‌کند. جهان معنوی دو نوع توحیدی و اساطیری دارد. فرهنگ اسلام و انبیای الهی که تفسیری توحیدی و الهی از انسان ارائه می‌دهند، فرهنگ جهان توحیدی است، اما جهان اساطیری، فرهنگِ اساطیری دارد که به خداوندگاران و قدرت‌های فوق طبیعی قائل است و محصول انحراف بشر از فرهنگ توحیدی است. فرهنگ اساطیری مانع شکوفایی فطرت آدمی می‌شود. جهان متجدّد، چه نوع جهان اجتماعی است و چه فرصت‌ها و محدودیت‌هایی دارد؟

تفسیر کنید (صفحهٔ ۴۵ کتاب درسی)

فیلم سینمایی «عصر جدید» را ببینید و تصویری را که چارلی چاپلین از انسان معاصر ارائه می‌کند، تفسیر کنید.
این فیلم نمایشگر زندگی انسان‌هایی است که در تکرار به سر می‌برند و از روی عادت زندگی می‌کنند. در عصر مدرنسیم، کارگران زیاد کار می‌کنند و در فکر افزایش ساعت کاری خود هستند؛ حتّی باید در وقت غذا خوردن خود صرفه‌جویی کنند. همه چیز در خطّ تولید خلاصه می‌شود. انسان به دلیل تکرار یک فعل و عمل از محوریت فعّالیت‌های عقلانی خارج و ماشین محور می‌شود و حتّی خود، عامل اختلال در روند کار و عملکرد ماشین می‌شود. (صحنهٔ افتادن بر روی نوار نقّاله)، انسان آن‌ قدر ذهنیت ماشینی پیدا می‌کند که حتّی در ساعات غیر اداری نیز رفتار ماشینی و نگاه ماشینی خود را حفظ می‌کند.

مفاهیم اساسی (صفحهٔ ۴۶ کتاب درسی)

جهان متجدد، سهم مردگان در ساخت جهان اجتماعی، فرصت، محدودیت (تحدید)، فرهنگ معنوی، فرهنگ دنیوی، فرهنگ سکولار، جهان توحیدی، جهان اساطیر و تصویر انسان معاصر

خلاصه کنید (صفحهٔ ۴۶ کتاب درسی)

هر جهان اجتماعی فرصت‌ها و محدودیت‌هایی دارد.
- در جهان اجتماعی امروز، فرصت‌ها و محدودیت را گذشتگان ما پدید آورده‌اند.
- با تغییر و رشد آگاهی افراد انسانی تغییر جهان اجتماعی صورت می‌گیرد.
- از نظر فرهنگی جهان‌های اجتماعی یا دنیوی هستند یا معنوی.
- فرهنگ جهان معنوی اسلام، فرهنگ توحیدی است.
- فرهنگ جهان دنیوی، فرهنگ سکولار است.
- جهان متجدّد جلوه‌ای از جهان اجتماعی دنیوی است.
- جهان اساطیری حاصل انحراف بشر از فرهنگ توحیدی است.
-جهان متجدّد بر وجود انسان قفس آهنینی ساخته است که حتّی فرصت رهایی از آن را نیز ندارد.